Terugblikken op onze eigen studiedagen
Terugblik op de studiedag “Generatie op generatie – Spoken uit het verleden”
Een verslag van Elisabeth Anthonis
Meer dan tachtig jaar geleden opende een ontspanningsgebouw op het domein van het Apeldoornsche Bosch met oog op vermaak en plezier voor de mensen die in de toenmalig Joodse psychiatrische instelling verbleven. In diezelfde ruimtes, tegenwoordig ‘het Vierhuis’ genoemd, vond op dinsdag 18 juni 2024 de studiedag ‘Spoken uit het verleden’ van ISPS Nederland-Vlaanderen plaats rond transgenerationeel trauma en psychose. Cynthia Dorrestijn mocht zich dagvoorzitster noemen en vervulde die rol met glans.
Dat het een dag gevuld met gemengde gevoelens zou worden, kondigde zich al aan in de eerste lezing van Bea Drost die de aanwezigen meenam in de geschiedenis van het Apeldoornse Bosch. Zij schetste een aanvankelijk erg hoopvol verhaal over een bloeiende Joods-psychiatrische instelling te midden van de natuur waar men er in slaagde een sterke gemeenschap uit te bouwen. In haar beschrijving klonken onder andere het belang van het betrekken van de familie van bewoners, het inzetten op een huiselijke omgeving, personeel zonder uniformen en aandacht voor een zinvolle dagbesteding als voor die tijd vooruitstrevende praktijken. De warmte en betrokkenheid die doorheen het verhaal van de oprichting en groei van het Apeldoornsche Bosch klinkt, staat in schril contrast met de kille manier waarop het de instelling doorheen WOII toenemend moeilijk werd gemaakt om zorg te bieden door anti-Joodse maatregelen met een gruwelijke climax in de nacht van 21 januari 1943 wanneer patiënten en personeel werden gedeporteerd. Bea Drost benadrukte het belang van het blijven vertellen van deze geschiedenis en zet zich hiervoor in door onder meer klasgroepen te ontvangen op het domein voor rondleidingen. Vandaag de dag zijn de paviljoenen op het domein in gebruik door woonzorgpark Groot Schuylenburg waar mensen met een (verstandelijke) beperking wonen en werken. Tijdens de pauzes doorheen de dag waren verschillende van de bewoners van dienst achter de bar.
Jongerenpsychiater Koen Bolhuis nam ons vervolgens mee in zijn onderzoek rond de rol van intergenerationeel trauma in het onstaan van psychotische ervaringen bij jongeren. De bevindingen ondersteunden de hypothese dat een intergenerationele kwetsbaarheid voor vroegkinderlijke traumatische ervaringen mee kan spelen in het ontstaan van psychose. Bolhuis riep op tot meer onderzoek in dit gebied om meer zicht te krijgen op de aard van het verband en manieren om hierop in te grijpen.
Ook in de lezing van Patricia Dashorst kreeg intergenerationeel onderzoek een prominente plaats bij de toelichting over haar onderzoek als psychiater in het landelijke expertisecentrum voor diagnostiek en behandeling van complexe psychotraumaklachten. Onder de mensen die daar hulp zoeken, zijn ook overlevenden van de Tweede Wereldoorlog en hun nabestaanden. In haar onderzoek bij deze groep mensen stelde Dashorst vast dat intrusies over gebeurtenissen die iemand niet zelf heeft meegemaakt mogelijk zijn. Meer nog, intrusies over zelf en niet-zelf meegemaakte gebeurtenissen kwamen even vaak voor en hadden vergelijkbare kenmerken. Dashorst onderstreepte de grote impact van negatieve gebeurtenissen op langere termijn, ook voor zij die niet direct betrokken waren in deze gebeurtenissen. In de wereld vandaag is het niet moeilijk voor te stellen dat deze bevindingen voor velen nog verstrekkende gevolgen zullen hebben.
Die boodschap kon ook de laatste spreker van de voormiddag, Christophe Busch, onderschrijven. Als voormalig directeur van Kazerne Dossin en huidig directeur van het Hannah Arendt Instituut te Mechelen, die als criminoloog vele jaren in de forensische psychiatrie werkte en expertise opbouwde in het veld van daderschap bij collectief geweld en de geschiedenis van onder meer Auschwitz-Birkenau, bracht hij een rijke uiteenzetting over de gevolgen voor zowel slachtoffer- als daderfamilies van collectief geweld. Hij vestigde hierbij niet alleen de aandacht op de evidente gevolgen voor slachtoffers onder de vorm van diagnoses als posttraumatisch stresssyndroom maar schetste ook de impact op de latere generaties door onder andere het wegvallen van familierelaties, de invloed op ouderschapsstijlen en hechtingspatronen tot zelfs genetische modificaties. Busch liet niet na ook te verwijzen naar de actualiteit. Hij vestigde de aandacht op de te verwachten gevolgen van de oorlogen die zich vandaag de dag afspelen en het belang van een historisch bewustzijn en het blijven herinneren van de geschiedenis. Wie het koud kreeg van de gruwelen die in de lezing aan bod kwamen, kon zich aan het eind warmen aan een (op YouTube terug te vinden!) fragment uit de documentaire ‘Human’ van Yann Arthus-Bertrand: een vrouw die de Holocaust overleefde komt aan het woord met een anekdote die herinnert aan de kracht van de kleine grote dingen die we als mens voor elkaar kunnen betekenen.
Na een plenair moment om terug te blikken op de lezingen van de voormiddag, was er tijd om na te praten bij de lunch. Wie de regen trotseerde en de benen ging strekken op het domein van Groot Schuylenburg kwam daar bewoners op groepswandeling tegen. Voor wie liever droog bleef, was er kunst te bewonderen gecreëerd door mensen met een psychosegevoeligheid en aangeleverd vanuit vzw Kaos door één van de sprekers van de namiddag, Erik Thys. Of men kon, zoals trouwens doorheen de hele dag, de rust opzoeken van een ruimte opgezet vanuit het principe van ‘being with’ door Huguette Beyens.
De namiddag werd muzikaal en ingetogen ingezet door Beatrice Van der Linden die vanuit eigen ervaring de kracht van muziek bij herstel illustreerde met een aantal eigen composities op een 10-snarige gitaar.
Nog voor de lunch goed en wel verteerd was, zorgde de laatste plenaire lezing voor een fikse stomp in de maag. Erik Thys bracht het verhaal over wat hij zelf ‘psychogenocide’ doopte in zijn gelijknamig boek en opende met een schokkend fragment uit de film ‘Werk Ohne Autor’ uit 2018. De georganiseerde massamoord op burgers met een psychiatrische problematiek door Hitler en zijn handlangers is op zich al gruwelijk genoeg, maar de uitgebreide medewerking van de vele hulpverleners en psychiaters bij dit gebeuren deed alle aanwezigen huiveren. Bovendien blijft dit stuk geschiedenis onderbelicht en niet erkend in contrast met het doorheen de dag regelmatig terugkerende belang van erkenning voor trauma-slachtoffers. Thys eindigde na een aaneenrijging van het ene na het andere weerzinwekkende feit over de ‘Krieg nach innen’ zijn lezing met zelf vastgelegde beelden van de 92-jarige levenslustige, piano spelende Holocaust-overlever Simon Gronowski. Ondanks die meer optimistische eindnoot was het moeilijk (en onwenselijk) om de opgedoken spoken uit het verleden weg te wuiven. Als psychiater was het moeilijk ontkomen aan een gevoel van plaatsvervangende schaamte na het horen van de gruwelijke praktijken onder leiding van een psychiater. De enige remedie lijkt te zijn de geschiedenis niet te vergeten of weg te stoppen maar er de nodige aandacht voor te blijven opeisen. Verenigde inzet is nodig om het stigma rond geestelijke gezondheidszorg te bestrijden en een stem op te blijven eisen voor iedereen die afwijkt van de geconstrueerde norm.
Na de laatste plenaire lezing werden groepen verdeeld voor de parallele sessies waarbij ik zelf aansloot bij de sessie over gezinsgeheimen en hun creatieve en destructieve invloed door Lut De Rijdt. Een therapeutisch proces van vele jaren vormde de leidraad voor een boeiende uitwisseling in kleine groep over de invloed van geheimen in familiegeschiedenissen en hoe daarmee om te springen als therapeut.
Andere parallelsessies rond traumasensitief werken en transgenerationeel trauma werden verzorgd door Femke Roozen, Rianne Levi, Rita van Maurik en Jeanny Severijns.
De dag werd gezamenlijk afgesloten met een discussie waarin ruimte was voor zowel kritische noten als hoop en ten slotte werd Margreet de Pater als voorzitter van ISPS Nederland-Vlaanderen ludiek uitgezwaaid met een eerbetoon aan gedeukte hoeden van allerlei aard waardoor iedereen na een dag die niemand onbewogen liet met de glimlach afscheid van elkaar kon nemen. Al bij al een studiedag die moet en zal blijven spoken.